1. Sebelum ini telah saya nyatakan huraian ringkas mengenai cabang-cabang Hikmah yang paling dasar, yang mana daripadanya terkandung segala ilmu, termasuklah Medikologi (Hikmah Tibbiyyah). Namun, ada pihak yang kurang jelas dengan apa yang saya sampaikan, mungkin ia kesilapan saya dalam menghuraikannya, makna yang dikandungnya terlalu berat untuk dihurai dengan menggunakan beberapa perkataan sahaja. Jadi, saya syarahkannya secara ringkas di sini.
2. Seperti yang telah disebutkan, Hikmah Nazariyyah mengkaji Wujud (existent) yang wujud (exist/existing) tanpa ikhtiar manusia. Ia bererti kewujudan Wujud itu (the existence of that existent) memang telah sedia ada sebelum manusia mengkajinya. Contohnya ialah Wujud atom dan hukum-hukum gerakannya serta hukum-hukum tindak balasnya dengan Wujud yang lain. Contoh lain ialah hakikat dan tabi'at bagi bilangan (number/'adad) dan juga rupa atau forma (form/surah). Kedua-dua contoh yang saya sebutkan di sini, telah wujud dan berlaku sebelum manusia mentela'ahnya.
3. Hikmah Nazariyyah juga merupakan aspek 'pemasukan' ke dalam jiwa, berbeza dengan Hikmah Amaliyyah yang merupakan aspek 'pengeluaran' daripada jiwa. Wujud bagi Hikmah Amaliyyah, wujud dengan ikhtiar dan pilihan manusia. (Ini merupakan kenyataan umum, kerana saya mempunyai pernyataan tersendiri dalam aspek pemilihan perbuatan manusia, ikhtiyari-ijbari.)
4. Hikmah Nazariyyah boleh dibahagikan kepada dua iaitu Nazariyyah Umumiyyah dan Nazariyyah Khususiyyah. Perhatikan dengan teliti mengenai perbezaan antara kedua-duanya. Umumiyyah membincangkan ciri-ciri yang merangkumi semua Wujud yang wujud, sama ada ia Khaliq atau Makhluq, sama ada ia Khariji (external); atau Zihni (mental); atau bukan Khariji dan Zihni, iaitu Ilahi. Dengan kata lain, Umumiyyah membincangkan ciri-ciri yang dikongsikan secara bersama oleh semua jenis wujud.
5. Khususiyyah pula, membincangkan ciri-ciri yang khusus dan spesifik bagi Wujud yang tertentu sahaja. Ini bererti, ciri tersebut hanya dimiliki oleh sesuatu Wujud tanpa dikongsi dan dimiliki oleh Wujud lain. Contohnya ialah ciri 'membakar' (ihraaq) dan ciri 'terbakar' (ihtiraaq). Kedua- dua ciri ini hanya ada pada Wujud Khariji, iaitu Wujud di alam luaran kita yang bersifat fizikal dan mampu dicerap oleh deria luaran. Antara Wujud Khariji yang menerima ciri membakar ialah api, manakala antara Wujud Khariji yang menerima ciri terbakar ialah kertas. Tidak semua Wujud Khariji menerima ciri ini.
6. Kita lihat pula contoh ciri yang dikongsi bersama oleh semua Wujud dan boleh diaplikasikan kepada semua Wujud. Secara umum, semua Wujud boleh dikaji dengan menilai tiga aspek ciri iaitu Zat (bahan/substance), Sifat (ciri pegun/static properties) dan Fi'il (ciri gerak/dinamic properties). Pengkajian tentang Zat dinamakan Umumiyyah Zatiyyah atau Materiologi. Pengkajian tentang Sifat dinamakan Umumiyyah Wasfiyyah atau Statologi yang merangkumi Kuantologi (kammiyyah) dan Kualologi (kayfiyyah). Pengkajian tentang Fi'il dinamakan Umumiyyah Fi'liyyah atau Dinamologi yang merangkumi Kronologi, Kinetologi dan Reaksionologi.
7. Antara ciri Zatiyyah yang ada pada setiap Wujud ialah ke-ada-annya (wujud) dan ke-tiada-annya ('adam). Tuhan menerima ciri Ada; bilangan dan rupa menerima ciri Ada; begitu juga dengan alam semesta yang fizikal menerima ciri Ada. Tuhan memiliki ciri dinamiknya yang tersendiri seperti mencipta makhluq. Alam kematematikan di minda juga menerima ciri dinamik seperti yang berlaku apabila kita berkhayal atau bermimpi tentang pergerakan dan suasana tertentu. Contoh lain ialah ciri sebab-akibat yang turut meliputi semua Wujud. Tuhan menjadi sebab hakiki, makhluq lain adalah akibat daripada fi'il Tuhan. Di alam minda, ada nombor yang menjadi sebab bagi nombor lain, seperti mana yang dipelajari dalam tajuk 'pemfaktoran'.
8. Cuba kita letakkan ciri khusus Wujud Khariji seperti 'membakar' dan 'terbakar' pada alam minda atau alam Tuhan; tentulah ia tidak relevan. Hal ini adalah kerana kedua-dua ciri itu hanya khusus pada wujud Khariji, bahkan tidak semua Wujud Khariji menerima ciri itu. Jadi ia bersifat khusus kepada beberapa Wujud sahaja, tidak bersifat umum untuk Wujud-Wujud yang lain.
9. Mengenai jenis Wujud yang dikaji secara khusus, Wujud diklasifikasikan berdasarkan alam yang didudukinya. Kajian tentang ciri khusus Alam Khariji (dunia luaran yang fizikal) dinamakan Tabi'iyyah atau sains. Kajian tentang ciri khusus Alam Zihni (dunia mental) dinamakan Riyadiyyah atau matematik. Kajian tentang ciri khusus Alam Ilahi, iaitu alam yang luar daripada Alam Zihni dan Alam Khariji dinamakan Ilahiyyah atau teologi-usuluddin-kalam-tauhid-aqidah.
10. Adapun mengenai istilah Ontologi, maka ketahuilah bahawasanya Ontologi menghampiri kajian ciri umum pada semua Wujud, jadi ia sesuai juga dibandingkan dengan Nazariyyah Umumiyyah, bukan Khususiyyah. Jika ada yang mengatakan Ontologi merangkumi semua ilmu dan cabang Hikmah tanpa terkecuali, maka itu bukanlah sesuatu yang tepat. Bahkan ia sudah terkeluar daripada maksud dan tujuan asal ilmu Ontologi, ataupun dikenali juga dalam karya-karya falsafah Islam klasik sebagai ilmu Kulliyy.
11. Jika dikatakan ilmu Matematik merupakan cabang bagi Ontologi hanya kerana terdapat sedikit persamaan dengan Ontologi, maka saya juga boleh mengatakan bahawa ilmu Biologi adalah cabang Matematik hanya kerana ada sedikit persamaan dengan ilmu Matematik, seperti dalam tajuk Pembahagian Sel yang menggunakan kuasa dua dari sudut bilangannya (1-2-4-8-16-32-64-...). Saya sangat tidak gemar dengan hujah-hujah yang bersifat tempelan dan tempekan.
12. Saya tidak maksudkan Existologi atau Hikmah ini sebagai;
البحث عن الوجود بما هو موجود
atau
البحث عن الوجود من حيث هو موجود
Tetapi apa yang saya maksudkan ialah;
البحث عن الوجود
"Kajian Wujud"
Saya juga tidak maksudkannya sebagai aliran Existensialisme yang menjadi lawan bagi Esensialisme, kerana mahiyyah dan esens itu sendiri merupakan sejenis Wujud juga.
TAMMAT